تاریخچه شهر کرج

کرج در سال‌های اخیر از استان تهران جدا و به عنوان یک استان مجزا معرفی شد. این موضوع شاید باعث شود که فکر کنیم کرج یک شهر تازه تاسیس است و تاریخچه یا پیشینه‌ی کهنی ندارد. البته سکونت مردم ایران از نقاط دور و نزدیک کشور و بافت جمعیتی غیربومی هم باعث شده تا عموم مردم به عنوان یک شهر جدید به کرج نگاه کنند. اما در واقع کرج پیشینه‌ای به اندازه تاریخ ایران دارد! آثاری که از زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان در این شهر و توابع اطراف یافت شده سندی بر قدمت و اصالت این شهر است.

در روایات مورخان آمده که کرج به دلیل آب‌ و هوای معتدل، محل سکونت روحانیان زرتشتی بوده و وجود آتشکد‌ه‌های متعدد در اطراف این شهر گواهی بر این مدعاست. 

واژه کرج به چه معناست ؟

نام کرج اولین بار در کتاب "نَزهَت القُلوب" نوشته حمد الله مستوفی که در سال ۷۴۰ هجری‌قمری نوشته شده، آمده است. بر اساس زبان مردم بومی کرج، نام کرج از واژه کاوَک به معنی میان تهی گرفته شده و به خاطر این است که کرج میان دره واقع شده‌است.  همچنین گفته شده واژه کرج از کراج گرفته شده که معنای محل دیدبانی میدهد. چراکه در زمان‌های بسیار دور در تپه آتشگاه، کوه‌های کلاک، قلعه دزدبند و قلعه اشتهارد، برای خبر رسانی و دیده‌بانی و علامت دادن آتش روشن می‌کردند. همچنین گفته شده که نام کرج از واژه کوه‌رَج به معنی محلی که کوه‌های ردیف شده کنار هم دارد، گرفته شده و مورد دیگری که به آن اشاره شده نام کرج را بدست آمده از واژه اَکراج به معنی بانگ و فریاد می‌دانند.

در فرهنگ نفیسی و فرهنگ معین، کرج به معنی گوی، گریبان، چاک و شکاف آمده‌است و کرج نام رودخانه ایست که در کوه‌های شمال غربی ری جاری است و بلوک شهریار و ساوجبلاغ را آبیاری‌ می‌کند. همچنین نام دهی است در کنار این رودخانه که پادشاهان قاجار در آنجا بناها و قصرهای عالیه برپا نموده‌اند. علاوه بر این در کتب مختلف آمده که لفظ کرج از واژهٔ کرژ به معنی کوهپایه‌ است.
در فرهنگ لغت دهخدا آمده که در این شهرستان نزدیک به 45 مسجد، 15 امامزاده و 4 مدرسه وجود دارد. همچنین در کتاب معجم البلدان نوشته یاقوت حموی در قرن هفتم هجری اشاره شده که کرج روستایی است از توابع ری.
کرج در گذشته‌های دور و در نوشته‌های جغرافی‌دانان و ایران‌گردان، روستایی معرفی می‌شده که جزء مازندران است ودر مواردی جزئی از شهر بزرگ ری بوده‌است و در برخی سفرنامه‌های قدیمی، از روستاهای طالقان یا شهرستانک محسوب می‌شده‌ است.

پیشرفت و گسترش کرج به دلیل قرار داشتن در مسیر کاروان ها 

تا پیش از حمله مغول رفت‌ وآمد کاروان‌ها بیشتر از راه شهریار بوده و کاروان‌های زیادی از طریق کرج به ری نمیرفتند و راه قزوین به شهریار و شهریار به ری، آباد‌تر بود.
اما پس از این دوره، راه قزوین–کرج–ری اهمیت بیشتری پیدا کرد.

طبق گزارش‌های تاریخی، کرج در دوره صفوی و تا قبل از دوره‌ی قاجار، مجموعه‌ای از چند ده کوچک بود. که در کنار رودخانه و در راه عبور کاروان‌ها قرار داشت. وجود کاروانسرای شاه عباسی در این شهر، گواهی بر رونق تجاری این منطقه و اهمیت مسیر تجاری آن دارد. اما اهمیت و شکوفایی کرج از آغاز حکومت قاجاریه و انتخاب تهران به عنوان پایتخت، چند برابر شد. چرا که در راه رفت و آمد به سمت تبریز قرار داشت و همچنین مسیر رفت‌وآمد تهران به قزوین به ناچار از کرج عبور می کرد و این موضوع باعث شد تا کرج روز به روز رونق بیشتری بگیرد.

عمارت های تاریخی کرج

در زمان فتحعلی‌شاه قاجار به دلیل آب و هوای مطبوع و معتدل کرج، عمارتی به نام کاخ سلیمانیه در منطقه ساخته شد که امروز در جنوب شرقی شهر کرج قرار دارد. در مورد ساخت این کاخ روایت‌های جالبی وجود دارد. در یکی از روایت‌ها، گاسپار دِروویل، افسر فرانسوی که در همان سال‌های ساخت این ساختمان در ایران بوده، در سفرنامه خود میگوید: "محمدعلی میرزا دولتشاه، پسر بزرگ فتحعلی‌شاه که از تعیین عباس میرزا به ولیعهدی خشمگین بود، برای اثبات لیاقت خود، با سلیمان پاشا والی عثمانی در بغداد وارد جنگ شد و او را شکست داد و غرامت جنگی هنگفتی از او گرفت. او تمام پول بدست آمده را برای فتحعلی‌شاه فرستاد تا به این ترتیب نزد او محبوبیتی بدست آوَرَد. فتحعلی‌شاه با ثروتی که رسیده بود، این کاخ را ساخت و نام آن را سلیمانیه گذاشت تا خاطره شکست سلیمان پاشا را زنده نگاه دارد."

ناصرالدین شاه هم برای فرار از گرمای تهران به ارتفاعات شمیرانات می‌رفت و دستور می داد در روستای شهرستانک چادرهایی برای اقامتش برپا کنند. وی در سال ۱۲۹۴ دستور داد در موقعیت همان چادرها، کاخی ساخته شود که به عمارت شهرستانک معروف شد.

تا اواخر دوره قاجار، جاده‌ای بین کرج - چالوس وجود نداشته و تنها یک مسیر خاکی، راه دسترسی به روستاهای این منطقه بود. در سال ۱۳۱۲ با آسفالت شدن جاده تهران به کرج و ساخت جاده کرج - چالوس و همینطور اتصال کرج به شهرهای غربی، اهمیت شهر کرج بیش از پیش شد و کرج در کنار تهران به گلوگاه مهم ارتباطی کشور تبدیل شد.

توصیف کرج قدیم در کناب فرهنگ جغرافیایی ایران

در دهه ۱۳۲۰ شمسی در کتابی به نام "فرهنگ جغرافیایی ایران" که توسط حسینعلی رزم آرا تالیف شده، در مورد کرج آمده که: «کرج شهری کوچک بر سر راه تهران به قزوین است که در ۳۹ کیلومتری غرب تهران و ۱۰۱ کیلومتری شرق قزوین واقع است؛ شهری در دامنه رودخانه کرج با آب‌ و هوایی سردسیر و معتدل. حدود ۵۰،۰۰۰ نفر سکنه دارد که شیعه مذهب و فارسی زبان هستند. آب شهر از رودخانه کرج تامین می‌شود. کرج در گذشته دهی بیش نبود، پس از احداث جاده و موسسات کشاورزی آباد شده. از فلکه آن چهار خیابان در چهار جهت اصلی احداث گردیده، بناهای جدید و مغازه‌های نوساز در طرفین خیابان‌ها بنا شده و روز به روز به آبادی آن افزوده می‌گردد. دانشکده کشاورزی و کارخانه قند در جنوب غربی آن واقع شده است. ادارات دولتی کرج عبارتند از بخشداری، شهرداری، کلانتری، دارائی، آمار، شعبات بانک ملی و کشاورزی، دامپروری، بهداری، فرهنگ، مراکز پست و تلگراف و تلفن، دسته ژاندارمری، دامپزشکی، ۳ دبستان و ۱ دبیرستان. کارخانه‌های کرج عبارتند از: کارخانه قند، سیم سازی، مقواسازی و الکل سازی. کرج از طرف شرق با جاده‌ای آسفالته به تهران، از شمال با جاده‌ای درجه ۱ در طول دره کرج به چالوس، از طرف غرب با راهی آسفالته به قزوین و از طرف جنوب با جاده‌ای نمیه آسفالته به اشتهارد و زرند ارتباط دارد. راه‌آهن تهران به آذربایجان ، از جنوب کرج گذشته و ایستگاه راه‌آهن معتبر آن در جنوب شهر واقع است. پمپ بنزین و ۲۰۰ باب مغازه مختلف دارد. در تمام ساعات روز اتوبوس خط تهران به کرج رفت و آمد می‌نماید. آثار قدیم آن کاروانسرای شاه‌عباسی و بنای امامزاده حسن می‌باشد.»

کرج پس از انقلاب اسلامی

 پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بر سرعت گسترش این کلان‌شهر افزوده شد تا امروزه که چهره یک شهر بنام و مشهور با کلیه پیشرفت‌های صنعتی، آموزشی، علمی، بهداشتی، تفریحی و … را به خود گرفته، به حدی که چهره چند دهه‌ی گذشته آن با چهره کرج امروز غیرقابل مقایسه می‌باشد و البته تغییر چهره کرج بیشتر به دلیل مهاجر پذیری و پتانسیل بالای این شهر در برای جذب سایر هم‌وطنان از سایر استان‌ها است.

اما با وجود تغییرات و توسعه‌ی شهری در سال‌های اخیر، محله‌های قدیمی کرج همچنان ساکنان بومی با لهجه ی مخصوص و منحصر به فرد کرج را دارند. از محله های قدیمی که دارای ساکنین اصیل و بومی هستند می‌توان به محله‌های قلعه شنبه، مصباح، حاجی‌آباد، جوادآباد، آسیاب برجی، حصارک، میان‌جاده، حصار، کمال‌آباد، کلاک، کُردان، سرحدآباد و روستاهای اطراف جاده چالوس تا محدوده تونل کندوان اشاره کرد. گویش بومی کرج که با گویش‌های ایرانی مناطق شمالی‌ و لهجه تهرانی همانندی دارد در این محله‌ها صحبت می‌شود. حیدرآباد یکی از محله‌های قدیمی کرج مرکزی می‌باشد. این محله از شمال با محله‌های جوادآباد و شاهین ویلا، از جنوب با میان جاده و کرج نو، از غرب با حصارک و از شرق به اراضی سازمان تحقیقات کشاورزی محدود می‌شود.
قدمت این محله به دوران صفویه می‌رسد و حمام قدیمی حیدرآباد که در سازمان میراث فرهنگی ثبت شده گواه این ادعا می‌باشد.

به طور کلی کرج شهری با ظاهری مدرن و بافت جمعیت متنوع است که پیشینه‌ای به قدمت تاریخ ایران دارد و در طول دوران‌ها همواره محل سکونت و عبور کاروان‌ها و تجار بوده و به علت آب و هوای مطبوع، نامش در یاد مسافران مانده و در تاریخ ثبت شده است.