تاریخچه شهر کرج

کرج در سال‌های اخیر از استان تهران جدا و به عنوان یک استان مجزا معرفی شد. این موضوع شاید باعث شود که فکر کنیم کرج یک شهر تازه تاسیس است و تاریخچه یا پیشینه‌ی کهنی ندارد. البته سکونت مردم ایران از نقاط دور و نزدیک کشور و بافت جمعیتی غیربومی هم باعث شده تا عموم مردم به عنوان یک شهر جدید به کرج نگاه کنند. اما در واقع کرج پیشینه‌ای به اندازه تاریخ ایران دارد! آثاری که از زمان هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان در این شهر و توابع اطراف یافت شده سندی بر قدمت و اصالت این شهر است.

در روایات مورخان آمده که کرج به دلیل آب‌ و هوای معتدل، محل سکونت روحانیان زرتشتی بوده و وجود آتشکد‌ه‌های متعدد در اطراف کرج گواهی بر این مدعاست. 

واژه کرج به چه معناست؟

نام کرج اولین بار در کتاب "نَزهَت القُلوب" نوشته حمد الله مستوفی که در سال ۷۴۰ هجری‌قمری نوشته شده، آمده است. بر اساس زبان مردم بومی کرج، نام کرج از واژه کاوَک به معنی میان تهی گرفته شده و به خاطر این است که کرج میان دره واقع شده‌است.  همچنین گفته شده واژه کرج از کراج گرفته شده که معنای محل دیدبانی میدهد. چرا که در زمان‌های بسیار دور در تپه آتشگاه، کوه‌های کلاک، قلعه دزدبند و قلعه اشتهارد، برای خبر رسانی و دیده‌بانی و علامت دادن آتش روشن می‌کردند. همچنین گفته شده که نام کرج از واژه کوه‌رَج به معنی محلی که کوه‌های ردیف شده کنار هم دارد، گرفته شده و مورد دیگری که به آن اشاره شده نام کرج را بدست آمده از واژه اَکراج به معنی بانگ و فریاد می‌دانند.

در فرهنگ نفیسی و فرهنگ معین، کرج به معنی گوی، گریبان، چاک و شکاف آمده‌است و کرج نام رودخانه ایست که در کوه‌های شمال غربی ری جاری است و بلوک شهریار و ساوجبلاغ را آبیاری‌ می‌کند. همچنین نام دهی است در کنار این رودخانه که پادشاهان قاجار در آنجا بناها و قصرهای عالیه برپا نموده‌اند. علاوه بر این در کتب مختلف آمده که لفظ کرج از واژهٔ کرژ به معنی کوهپایه‌ است.
در فرهنگ لغت دهخدا آمده که در این شهرستان نزدیک به 45 مسجد، 15 امامزاده و 4 مدرسه وجود دارد. همچنین در کتاب معجم البلدان نوشته یاقوت حموی در قرن هفتم هجری اشاره شده که کرج روستایی از توابع ری است .
کرج در گذشته‌های دور و در نوشته‌های جغرافی‌دانان و ایران‌گردان، روستایی معرفی می‌شده که جزء مازندران است و در مواردی جزئی از شهر بزرگ ری بوده‌است و در برخی سفرنامه‌های قدیمی، از روستاهای طالقان یا شهرستانک محسوب می‌شده‌ است.

توصیف کرج در کتاب ها

در دهه ۱۳۲۰ شمسی در کتابی به نام "فرهنگ جغرافیایی ایران" که توسط حسینعلی رزم آرا تالیف شده ایت، در مورد کرج آمده است که: «کرج شهری کوچک بر سر راه تهران به قزوین است که در ۳۹ کیلومتری غرب تهران و ۱۰۱ کیلومتری شرق قزوین واقع است؛ شهری در دامنه رودخانه کرج با آب‌ و هوایی سردسیر و معتدل. حدود ۵۰،۰۰۰ نفر سکنه دارد که شیعه مذهب و فارسی زبان هستند. آب شهر از رودخانه کرج تامین می‌شود. کرج در گذشته دهی بیش نبود، پس از احداث جاده و موسسات کشاورزی آباد شده است. از فلکه آن چهار خیابان در چهار جهت اصلی احداث شده است و بناهای جدید و مغازه‌های نوساز در طرفین خیابان‌ها بنا شده و روز به روز به آبادی آن افزوده می‌گردد. دانشکده کشاورزی و کارخانه قند در جنوب غربی آن واقع شده است. ادارات دولتی کرج عبارتند از بخشداری، شهرداری، کلانتری، دارائی، آمار، شعبات بانک ملی و کشاورزی، دامپروری، بهداری، فرهنگ، مراکز پست و تلگراف و تلفن، دسته ژاندارمری، دامپزشکی، ۳ دبستان و ۱ دبیرستان. کارخانه‌های کرج عبارتند از: کارخانه قند، سیم سازی، مقواسازی و الکل سازی. کرج از طرف شرق با جاده‌ای آسفالته به تهران، از شمال با جاده‌ای درجه ۱ در طول دره کرج به چالوس، از طرف غرب با راهی آسفالته به قزوین و از طرف جنوب با جاده‌ای نمیه آسفالته به اشتهارد و زرند ارتباط دارد. راه‌آهن تهران به آذربایجان ، از جنوب کرج گذشته و ایستگاه راه‌آهن معتبر آن در جنوب شهر واقع است. پمپ بنزین و ۲۰۰ باب مغازه مختلف دارد. در تمام ساعات روز اتوبوس خط تهران به کرج رفت و آمد می‌نماید. آثار قدیم آن کاروانسرای شاه‌عباسی و بنای امامزاده حسن می‌باشد.

کرج در دوران باستان

بقایای دوران هخامنشیان، اشکانیان، و ساسانیان در منطقه کرج نشان از تمدن پیشرفته این ناحیه در گذشته دارد. کرج زمانی بخشی از مازندران و در دوره‌های مختلف جزئی از ری بوده و گاهی نیز به عنوان روستایی از رودبار ارنگه شناخته می‌شده است. قبل از حمله مغول، مسیر اصلی کاروان‌ها از سگز آباد و شهریار به ری می‌رفت. بعد از این دوره، مسیر قزوین-کرج-ری اهمیت بیشتری پیدا کرد. در دوره صفویه، به دلیل قرار گرفتن در مسیر تهران-قزوین-تبریز، کرج اهمیت بیشتری یافت و کاروانسراها، پل‌ها و قلعه‌های بسیاری در این مسیر ساخته شد. مقدسی در قرن چهارم هجری قمری از کرج به عنوان یکی از روستاهای ری یاد کرده است و یاقوت حموی نیز در ابتدای قرن هفتم هجری قمری کرج را تابع ری دانسته است.

کرج در دوران میانه اسلامی و صفویه

در قرن هشتم هجری قمری، حمدالله مستوفی در کتاب خود "نزهة القلوب" کن و کرج را به عنوان ولایات تابع رودبار ارنگه معرفی می‌کند و از رودخانه کرج به نام کوهرود یاد می‌کند.تا پیش از حمله مغول رفت‌ وآمد کاروان‌ها بیشتر از راه شهریار بوده و کاروان‌های زیادی از طریق کرج به ری نمیرفتند و راه قزوین به شهریار و شهریار به ری، آباد‌تر بود. اما پس از این دوره، راه قزوین–کرج–ری اهمیت بیشتری پیدا کرد.  در اواخر دوران صفویه و با توجه به قرار گرفتن تهران به عنوان مقر حکومتی، مسیر تهران-کرج-قزوین اهمیت بیشتری یافت. احتمالاً کاروانسرای صفوی کرج به همین دوره بازمی‌گردد. طبق گزارش‌های تاریخی، کرج در دوره صفوی و تا قبل از دوره‌ی قاجار، مجموعه‌ای از چند ده کوچک بود. که در کنار رودخانه و در راه عبور کاروان‌ها قرار داشت. وجود کاروانسرای شاه عباسی در این شهر، گواهی بر رونق تجاری این منطقه و اهمیت مسیر تجاری آن دارد. اما اهمیت و شکوفایی کرج از آغاز حکومت قاجاریه و انتخاب تهران به عنوان پایتخت، چند برابر شد. چرا که در راه رفت و آمد به سمت تبریز قرار داشت و همچنین مسیر رفت‌وآمد تهران به قزوین به ناچار از کرج عبور می کرد و این موضوع باعث شد تا کرج روز به روز رونق بیشتری بگیرد.

کرج در دوران قاجار

در دوره قاجار، به ویژه در زمان فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه، به دلیل نزدیکی به پایتخت و قرار گرفتن در مسیر ارتباطی سلطانیه و تبریز، کرج مورد توجه قرار گرفت. سلیمان میرزا در این دوران کاخ سلیمانیه را ساخت. در این دوره، کرج به عنوان قسمتی از راه اصلی تهران-قزوین شناخته می‌شد و در بسیاری از سفرنامه‌های ایرانی و غربی ذکر شده است.

کرج در دوران پهلوی

در دهه ۱۳۲۰ خورشیدی، کرج شهری کوچک با حدود ۵۰٬۰۰۰ نفر جمعیت بود که بیشتر ساکنان آن فارسی‌زبان و شیعه بودند. با احداث جاده‌های آسفالته و توسعه مؤسسات کشاورزی، کرج به سرعت گسترش یافت. چهار خیابان اصلی از فلکه مرکزی شهر به چهار جهت منشعب می‌شدند و بناهای جدید و مغازه‌های نوساز در اطراف این خیابان‌ها احداث شدند. دانشکده کشاورزی و کارخانه قند در جنوب غربی شهر قرار داشتند. کرج از سمت شرق از طریق جاده آسفالته به تهران، از شمال از طریق جاده چالوس، از غرب از طریق جاده قزوین، و از جنوب به راه نیمه شوسه به سمت اشتهارد و زرند متصل بود. راه‌آهن تهران-آذربایجان از جنوب کرج عبور می‌کرد و ایستگاه راه‌آهن معتبر در جنوب شهر قرار داشت. کاروانسرای شاه‌عباسی و امامزاده حسن از آثار قدیمی کرج بودند.

در سال ۱۳۱۲ خورشیدی با احداث جاده آسفالته تهران-کرج به سواحل دریای خزر (چالوس) و همچنین جاده‌های غرب کشور (قزوین-همدان-زنجان-تبریز)، کرج به گلوگاه مهم ارتباطی تبدیل شد. در دوره پهلوی با احداث کارخانه‌ها و تأسیسات صنعتی در منطقه، کرج به سرعت توسعه یافت و شکوفا شد.

عمارت های تاریخی کرج

در زمان فتحعلی‌شاه قاجار به دلیل آب و هوای مطبوع و معتدل کرج، عمارتی به نام کاخ سلیمانیه در منطقه ساخته شد که امروز در جنوب شرقی شهر کرج قرار دارد. در مورد ساخت این کاخ روایت‌های جالبی وجود دارد. در یکی از روایت‌ها، گاسپار دِروویل، افسر فرانسوی که در همان سال‌های ساخت این ساختمان در ایران بوده، در سفرنامه خود میگوید: "محمدعلی میرزا دولتشاه، پسر بزرگ فتحعلی‌شاه که از تعیین عباس میرزا به ولیعهدی خشمگین بود، برای اثبات لیاقت خود، با سلیمان پاشا والی عثمانی در بغداد وارد جنگ شد و او را شکست داد و غرامت جنگی هنگفتی از او گرفت. او تمام پول بدست آمده را برای فتحعلی‌شاه فرستاد تا به این ترتیب نزد او محبوبیتی بدست آورد. فتحعلی‌شاه با ثروتی که رسیده بود، این کاخ را ساخت و نام آن را سلیمانیه گذاشت تا خاطره شکست سلیمان پاشا را زنده نگاه دارد."

ناصرالدین شاه هم برای فرار از گرمای تهران به ارتفاعات شمیرانات می‌رفت و دستور می داد در روستای شهرستانک چادرهایی برای اقامتش برپا کنند. وی در سال ۱۲۹۴ دستور داد در موقعیت همان چادرها، کاخی ساخته شود که به عمارت شهرستانک معروف شد.

تا اواخر دوره قاجار، جاده‌ای بین کرج - چالوس وجود نداشته و تنها یک مسیر خاکی، راه دسترسی به روستاهای این منطقه بود. در سال ۱۳۱۲ با آسفالت شدن جاده تهران به کرج و ساخت جاده کرج - چالوس و همینطور اتصال کرج به شهرهای غربی، اهمیت شهر کرج بیش از پیش شد و کرج در کنار تهران به گلوگاه مهم ارتباطی کشور تبدیل شد.

کرج پس از انقلاب اسلامی

 پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بر سرعت گسترش این کلان‌شهر افزوده شد تا امروزه که چهره یک شهر بنام و مشهور با کلیه پیشرفت‌های صنعتی، آموزشی، علمی، بهداشتی، تفریحی و … را به خود گرفته، به حدی که چهره چند دهه‌ی گذشته آن با چهره کرج امروز غیرقابل مقایسه می‌باشد و البته تغییر چهره کرج بیشتر به دلیل مهاجر پذیری و پتانسیل بالای این شهر در برای جذب سایر هم‌وطنان از سایر استان‌ها است.

اما با وجود تغییرات و توسعه‌ی شهری در سال‌های اخیر، محله‌های قدیمی کرج همچنان ساکنان بومی با لهجه ی مخصوص و منحصر به فرد کرج را دارند. از محله های قدیمی که دارای ساکنین اصیل و بومی هستند می‌توان به محله‌های قلعه شنبه، مصباح، حاجی‌آباد، جوادآباد، آسیاب برجی، حصارک، میان‌جاده، حصار، کمال‌آباد، کلاک، کُردان، سرحدآباد و روستاهای اطراف جاده چالوس تا محدوده تونل کندوان اشاره کرد. گویش بومی کرج که با گویش‌های ایرانی مناطق شمالی‌ و لهجه تهرانی همانندی دارد در این محله‌ها صحبت می‌شود. حیدرآباد یکی از محله‌های قدیمی کرج مرکزی می‌باشد. این محله از شمال با محله‌های جوادآباد و شاهین ویلا، از جنوب با میان جاده و کرج نو، از غرب با حصارک و از شرق به اراضی سازمان تحقیقات کشاورزی محدود می‌شود.
قدمت این محله به دوران صفویه می‌رسد و حمام قدیمی حیدرآباد که در سازمان میراث فرهنگی ثبت شده گواه این ادعا می‌باشد.

به طور کلی کرج شهری با ظاهری مدرن و بافت جمعیت متنوع است که پیشینه‌ای به قدمت تاریخ ایران دارد و در طول دوران‌ها همواره محل سکونت و عبور کاروان‌ها و تجار بوده و به علت آب و هوای مطبوع، نامش در یاد مسافران مانده و در تاریخ ثبت شده است.